Niegdyś jedno z najbogatszych miast na Krecie, po którym do dziś pozostało jedynie skromne stanowisko archeologiczne, nie mogące konkurować z Knossos (gr. Κνωσός), czy Fajstos (gr. Φαιστός). Mimo to, Gortyna (gr. Γόρτυνα) kryje prawdziwe skarby – m.in. odeon z najstarszym w Europie kodeksem wyrytym w skale. Wykopaliska leżą około 45 kilometrów na południe od Heraklionu (gr. Ηράκλειο), obok wioski Agioi Deka (gr. Άγιοι Δέκα).
Gortyna (w niektórych przewodnikach nazywana także Gortys – gr. Γόρτυς) leży w środkowej części równiny Messara (gr. Μεσσαρά), na żyznym terenie porośniętym gajami oliwnymi. Rozciągała się się wzdłuż głównego dopływu rzeki Geropotamos (gr. Γεροπόταμος) – Mitropolianos (gr. Μητροπολιανός). Jej ruiny rozproszone są na powierzchni kilku kilometrów kwadratowych, ale niestety ich wielkość nie ma prostego przełożenia na turystyczną atrakcyjność. Nazwa miasta pochodzi prawdopodobnie od jego założyciela – nie ma na to jednak niezbitych dowodów.
Mimo że osada nie ma korzeni minojskich, to jedno z najważniejszych stanowisk archeologicznych na Krecie. Mitologia grecka wspomina, że z miastem związani byli Zeus i Europa, oraz królowie Minos i Radamantys. Obszar ten był zamieszkany już od 3000 roku p.n.e, ale dopiero upadek cywilizacji minojskiej pozwolił na szeroki rozwój miasta. Ożywienie nastąpiło między VI a IV wiekiem p.n.e, kiedy to Gortyna stała się jednym z najważniejszych miast-państw na Krecie. O wpływy rywalizowała z Knossos, Lyttos (gr. Λύττος), Eleftherną (gr. Ελεύθερνα) i Kydonią (gr. Κυδωνιά) – czyli współczesną Chanią (gr. Χανιά). W III wieku p.n.e. podbiła Fajstos i przejęła kontrolę nad Matalą, zachowując jednak swój własny port Levina (gr. Λεβήνα) – dzisiejsze Lendas (gr. Λέντας). W II wieku p.n.e. w Gortynie schronienia szukał słynny pogromca Rzymian – Hannibal.
W 69 roku p.n.e Rzymianie po podbiciu Krety ustanawiają Gortynę nową stolicą wyspy, co dało dodatkowy impuls do jej rozwoju. W tym czasie mogła się poszczycić trzema agorami, pięcioma teatrami, czterema kompleksami łaźni miejskich, pięcioma sanktuariami, stadionem oraz dwoma akweduktami, dostarczającymi wodę do blisko 50 fontann. Mieszkało tu nawet 300 tysięcy osób, co czyniło ją ogromnym miastem (dla wyobrażenia skali, byłaby większa chociażby od dzisiejszych Katowic, w których żyje około 287 tysięcy ludzi1). Również dla tradycji chrześcijańskiej było to niezwykle ważne miasto – to tutaj przebywał św. Tytus (gr. Άγιος Τίτος), pierwszy biskup Gortyny i całej Krety.
Gortyna utrzymywała swoją pozycję także w okresie bizantyjskim. W 796 roku miasto nawiedziło potężne trzęsienie ziemi, które zniszczyło większość budynków. To czego nie zrównała z ziemią natura, unicestwili Arabowie w 828 roku, przenosząc przy okazji stolicę Krety do Candii (gr. Κάντια) czyli dzisiejszego Heraklionu. Do 1884 roku ruiny miasta pozostawały skryte pod ziemią. Wtedy to Federico Halbherr i Stefanos Xanthoudis odkryli wyryte w skale inskrypcje, a w 1898 roku rozpoczęły się trwające do dziś prace wykopaliskowe. Obecnie wciąż znaczna część osady pozostaje nieodsłonięta.
Współczesna asfaltowa droga przecina dawne miasto niemal na pół. Po lewej stronie drogi znajduje się główna, uporządkowana część stanowiska. Znajdziemy tam m.in. bazylikę św. Tytusa oraz odeon. Jednak dużo większa jest część zlokalizowana po drugiej stronie drogi. Ten niedawno dopiero ogrodzony teren to pozostałości wielu budynków, wśród których najciekawszymi są świątynie Apolla i Bogów Egipskich, Pretorium (czyli siedziba pretora) oraz łaźnie. Zacznijmy jednak od opisu północnej części wykopalisk.
Bazylika św. Tytusa (gr. Ναός του Αγίου Τίτου), znajduje się w centrum stanowiska archeologicznego. Została wzniesiona w połowie VI wieku n.e, a rangę bazyliki zyskała w 670 roku, gdy poprzednią zniszczyło trzęsienie ziemi (jej pozostałości można zobaczyć w pobliżu wsi Mitropoli – gr. Μητρόπολη). W 962 roku relikwie św. Tytusa znajdujące się w świątyni przeniesiono do Kościoła św. Tytusa w Heraklionie. Do dziś z bazyliki przetrwały jedynie monumentalne absydy, oraz fragment sklepienia nad nawą główną. Wokół rozrzucone są kolumny i kapitele.
Odeon (gr. ωδείο), będący zasadniczo zadaszonym teatrem znajduje się nieopodal bazyliki. Był to jeden z najważniejszych budynków antycznego miasta, wykorzystywany przez mieszkańców do uroczystości państwowych i religijnych, oraz rozrywki – odbywały się tu występy teatralne i muzyczne. Pod względem wielkości przewyższał wszystkie odeony znajdujące się na Krecie. Miał półokrągły kształt i składał się z czterech części – widowni, półkolistej orchestry (na której występował chór), proskenionu (czyli dzisiejszej sceny), oraz skene (współczesnych kulis). W najlepszym stanie zachowała się część widowni, orchestra oraz proskenion. Obok odeonu znajdowała się agora oraz świątynia Asklepiosa.
Odeon, który możemy podziwiać współcześnie pochodzi z I wieku. Wcześniej znajdował się w tym miejscu mniejszy teatr, wzniesiony jeszcze w V wieku p.n.e. Był prostszym budynkiem, prawdopodobnie pozbawionym dachu. To w jego ściany wmurowano kamienne płyty z wyrytymi prawami i obowiązkami mieszkańców miasta. Kodeks został spisany około 480-450 roku p.n.e, co czyni go najstarszym kodeksem prawnym w Europie i jak na owe czasy był niezwykle postępowy. Regulował m.in. sprawy cywilne i rodzinne – od małżeństw i rozwodów, przez kwestie wychowywania dzieci, aż do adopcji i praw dziedziczenia. Zawierał także przepisy dotyczące własności, czy praw niewolników. Uwzględniono w nim także prawa kobiet, dzięki czemu wiemy, że w Gortynie miały one dużo lepszą pozycję niż w innych miastach-państwach.
Kodeks został wyryty łącznie w dwunastu kolumnach, z których pierwsze cztery odkryto w 1884 roku. Spisano go używając bustrofedonu (gr. βουστροφηδόν) – odmiany dialektu doryckiego, stosowanego przez dłuży czas w okresie różnicowania się tego pisma od jego pierwowzoru, czyli pisma fenickiego, w którym litery stawiano od prawej do lewej strony. W bustrofedonie, litery zapisywano w sposób ciągły – w kolejnych wersach na przemian: od prawej do lewej i od lewej do prawej (czyli mniej więcej tak, jak przy pomocy wołów orano pola, co znalazło odzwierciedlenie w nazwie tego pisma – gr. βοῦς [βόδι]2 – wół, gr. στροφή – bruzda, strofa).
W pobliżu położonego w tej części wykopalisk parkingu znajduje się także niewielka wystawa prezentująca marmurowe posągi, które odkryto w trakcie prac wykopaliskowych. Najbardziej interesujące rzeźby są jednak prezentowane w Muzeum Archeologicznym w Heraklionie (gr. Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου)
Na wzgórzu leżącym na północny-zachód od miasta znajdują się ruiny akropolu. Wzgórze było zamieszkane od 6000 roku przed naszą erą. Na akropolu znajdowała się bizantyjska bazylika zbudowana w VI wieku na miejscu starszej świątyni poświęconej Atenie.
Po drugiej stronie drogi, znajduje się mniej zorganizowana część wykopalisk. Znajduje się tu wprawdzie wiele ważnych dla życia miasta budynków, ale są one w stosunkowo złym stanie, lub odsłonięto je tylko częściowo. Brak opisów poszczególnych konstrukcji utrudnia zwiedzanie.
Pretorium (gr. Πραιτόριο) było pałacem konsula rzymskiej prowincji Krety i Cyrenajki, Ten duży, luksusowy budynek powstał w I wieku naszej ery. Zdobiące go marmurowe podłogi i kolumny częściowo odsłonięto i można je podziwiać do dziś.
Na południe od pretorium odkryto pozostałości łaźni rzymskich (gr. ρωμαϊκές θέρμες). Choć częściowo wciąż są pod ziemią, to wiadomo że składały się z trzech dużych pomieszczeń: frigidarium (czyli pokoju w którym odbywały się kąpiele zimne), tepidarium (pokojem na kąpiele ciepłe) oraz caldarium (miejscem, gdzie obywano kąpiele gorące). Poza nimi w łaźniach znajdował się szereg pomieszczeń pomocniczych, m.in szatnie, natryski czy latryny.
Ruiny Wielkiej Bazyliki św. Tytusa (gr. Μεγάλη βασιλική του Αγίου Τίτου) znajdują się około 200 metrów na południe od Gortyny, przy tuż przed wsią Mitropoli. Pięcionawowa świątynia została odkryta przypadkiem, w 1978 roku. W VI wieku n.e. była największą świątynią na wyspie, a jej rozmiar świadczy o zamożności biskupstwa tego rejonu. Bazylika nie przetrwała trzęsienia ziemi z 670 roku n.e, po którym jej funkcję przejął mniejszy kościół znajdujący się obok odeonu.
Kilka metrów na północ od Wielkiej Bazyliki znajdziemy świątynię Apollina Pytyjskiego (gr. Ναός του Πυθίου Απόλλωνα), pochodzącą z VII wieku p.n.e. To najstarsze sanktuarium Gortyny zbudowano jeszcze przed przybyciem chrześcijaństwa na Kretę i powstaniem Bazyliki św. Tytusa. Niegdyś był to piękny budynek, ze schodkowo skonstruowanym ołtarzem. Dziś możemy podziwiać jedynie wybrukowany dziedziniec, pozbawione głów posągi oraz poprzewracane kolumny.
Obok sanktuarium Apollina znajduje się jedyna na Krecie świątynia Egipskich Bogów (gr. Ναός των Αιγυπτιακών Θεοτήτων). Poświęcona była Izydzie, Serapisowi oraz Hermanubisowi, bóstwom szczególnie popularnym w okresie hellenistycznym (IV – I wiek p.n.e.). Świątynia była budynkiem podpiwniczonym, z podziemną kryptą i własnym zbiornikiem na wodę.
Wykopaliska można zwiedzać codziennie, w godzinach 08:00-20:00 w sezonie letnim (od kwietnia do października), lub od 08:30 do 15:00 poza sezonem (listopad – marzec). Wstęp jest płatny i wynosi 4 euro (bilet normalny) lub 2 euro (bilet ulgowy). Biletowany jest wyłącznie wstęp do północnej część stanowiska, obiekty leżące w południowej części są ogólnodostępne, choć można je obejrzeć wyłącznie z zewnątrz (zza ogrodzenia). Przed główną częścią wykopalisk znajduje się spory, darmowy parking.
Stanowisko archeologiczne Gortyna (gr. Αρχαιολογικός Χώρος Γόρτυνας) wymaga czasu, aby ze szczegółami obejrzeć wszystkie zabytki. Nie zapominajcie także o tym, że to co widzicie jest zaledwie niewielkim fragmentem olbrzymiego miasta, które nadal czeka na odkrycie. Wciąż trwają tu prace wykopaliskowe, dlatego podczas Waszych odwiedzin część zabytków może być chwilowo niedostępna do zwiedzania. Spacerując po mieście wejdźcie w jego tkankę i spróbujcie wyobrazić sobie jego funkcjonowanie w czasach imperium rzymskiego. Może przed Waszymi oczami pojawi się obraz przedstawienia w tutejszym odeonie, bądź wraz z mieszkańcami wybierzecie się do łaźni na gorącą kąpiel? Albo zdecydujecie się na całodzienną wycieczkę śladem antycznych miast? Niedaleko Gortyny leży przecież Agia Triada (około 25 kilometrów). Wybór należy do Was!
1 stan na 31 grudnia 2021, za Urzędem Statystycznym w Katowicach (https://katowice.stat.gov.pl/) – dane z 13.07.2022 r.
2 słowo βοῦς pochodzi z języka starogreckiego. Dziś używa się formy βόδι.
