Drugi co do wielkości pałac minojski na Krecie, zajmujący powierzchnię prawie 2 hektarów i zbudowany podobno przez mitycznego króla Minosa. To tutaj odnaleziono słynny dysk wypełniony symbolami, których znaczenie do dziś pozostaje nieodkryte. Tylko te dwa zdania wystarczą, aby wiedzieć że chodzi o leżące na południu Krety Fajstos (gr. Φαιστός), nazywane także w niektórych przewodnikach Festos. Ruiny antycznego miasta znajdują się około 55 kilometrów na południe od Heraklionu (gr. Ηράκλειο), nieopodal miasta Tymbaki (gr. Τυμπάκι).
Pałac w Fajstos (gr. Ανάκτορο Φαιστού), niczym Akropol Ateński powstał na wzgórzu, zapewniającym piękny, panoramiczny widok na położoną poniżej równinę Messara (gr. Μεσσαρά). Ze szczytu rozciąga się widok sięgający od gór Dikti (gr. Οροσειρά Δίκτης) na wschodzie, poprzez góry Asterousia (gr. Αστερούσια Όρη) na południu, aż do najwyższego masywu górskiego Krety – Psiloritis (gr. Ψηλορείτης), na północy. Strategiczne położenie mieszkańcom Fajstos zapewniało bezpieczeństwo, a jego władcy umożliwiało kontrolę nad całym, podległym mu obszarem. Miasto było zamieszkane już od ok. 6000 roku p.n.e.
W Fajstos stały co najmniej dwa pałace – pierwszy, tzw. stary pałac, wzniesiono już w 1900 roku p.n.e. Niecałe 200 lat później został zniszczony przez potężne trzęsienie ziemi. Na jego zgliszczach wyrósł drugi – tzw. nowy pałac, który przetrwał do ok. 1450 roku p.n.e., kiedy najprawdopodobniej zniszczył go wybuch wulkanu na Stantorini (gr. Σαντορίνη). Na stanowisku archeologicznym możemy dziś podziwiać pozostałości obu pałaców, jednak to stary pałac należy do najlepiej zachowanych budowli z tego okresu na Krecie. Jak wspomnieliśmy we wstępie został zbudowany podobno przez mitycznego władcę Knossos – króla Minosa, który przekazał go pod władanie swojego brata – Radamantysa – syna Zeusa i Europy. Był on znany ze swojej ponadprzeciętnej uczciwości i jest uważany za twórcę pierwszych na Krecie standardów sprawiedliwości, przyjętych później przez Spartan. Po śmierci został przyjęty jako sędzia w Hadesie.
Historia nowego pałacu zaczyna się od pewnej zagadki – w przeciwieństwie do Knossos czy Malii, był on znacznie mniejszy i skromniejszy od swojego starszego poprzednika, a w trakcie prac archeologicznych nie używano cementu (patrz – Knossos). Nie odkryto w nim także tak pokaźnej ilości artefaktów jak w starym kompleksie pałacowym. Większość ścian zostało zaledwie otynkowane – tylko nieliczne zdobiły freski, tak mocno kojarzące się z kulturą minojską. Brakowało pieczęci i glinianych tabliczek, wskazujących na administracyjną rolę Fajstos. Wszystkie te odkrycia wskazują, że w nowym pałacu raczej nie rezydował władca. Najprawdopodobniej królewskim pałacem był ten znajdujący się w pobliskiej wsi Agia Triada (gr. Αγία Τριάδα) – choć nie wiemy dlaczego tak było.
Po zniszczeniach z ok. 1450 roku p.n.e. nigdy nie został już odbudowany. Mimo to okalające go miasto utrzymywało swoją pozycję jeszcze przez wiele lat. W czasach greckich przekształciło się w prężne, silne i niezależne miasto – państwo (polis), bijące nawet własną monetę. Aż do II wieku p.n.e. nieustannie konkurowało z położoną nieopodal Gortyną (gr. Γόρτυνα), kiedy to pomiędzy osadami doszło do ostatecznej konfrontacji. Gortyna zwyciężyła, zrównała Fajstos z ziemią, a po jej przejęciu przez Rzymian w 69 roku p.n.e. stała się nawet nową stolicą Krety.
Wykopaliska rozpoczęły się w 1900 roku i były prowadzone przez włoskich archeologów pod kierownictwem Federico Halbherra i Luigiego Perniera. To dzięki nim odkryto także słynne tablice z kodeksem w Gortynie, oraz pałac w Agia Triada. Pałac w Fajstos jest typowym pałacem minojskim – zarówno stary, jak i nowy kompleks zbudowano wokół centralnego, prostokątnego dziedzińca. Otaczające go budynki miały do trzech pięter i poza funkcjami mieszkalnymi mieściły także pomieszczenia administracyjne, magazynowe i świątynie. Pod pałacem biegł system kanałów dostarczających bieżącą wodę i odprowadzający ścieki. Niestety dziś z pałacu pozostały jedynie fragmenty murów, tworzące na pierwszy rzut oka niezrozumiały labirynt pomieszczeń.
| 1 | Dziedziniec wyższy |
| 2 | Schody północne |
| 3 | Dziedziniec zachodni |
| 4 | Stopnie obszaru teatralnego |
| 5 | Ruiny starego pałacu |
| 6 | Wielkie schody |
| 7 | Propyleje |
| 8 | Dziedziniec centralny |
| 9 | Magazyny |
| 10 | Plac z kolumnadą |
| 11 | Pokój z dwiema kolumnami |
| 12 | Kaplica południowa |
| 13 | Pokój z kamiennymi ławami |
| 14 | Pokój z basenami lustralnymi |
| 15 | Grecka świątynia Rei |
| 16 | Brama północna |
| 17 | Podwórko |
| 18 | Megaron Króla |
| 19 | Megaron Królowej |
| 20 | Pokój z dyskiem z Fajstos |
| 21 | Warsztaty pałacowe |
| 22 | Dziedziniec wschodni z piecem do wypalania metalu |
Pierwszym miejscem które rzuca się w oczy zwiedzającym wykopaliska turystom, to dziedziniec wyższy (1), zwany także dziedzińcem północno-zachodnim. Jak sama jego nazwa wskazuje, było to najwyższej położone miejsce pałacu, zapewniające znakomity widok na cały kompleks. Dziedziniec pochodzi już z czasów starego pałacu i spełniał rolę antresoli, z której obserwowano życie na niżej położonym dziedzińcu zachodnim (3), gdzie odbywały się uroczystości religijne i sportowe – m.in. skoki przez byka, będące ulubioną rozrywką minojczyków. Dziedziniec wyższy można więc w pewnym przybliżeniu porównać do antycznego teatru, gdzie rolę widowni spełniało dziewięć długich, kamiennych stopni (4). Z dziedzińca zachodniego do nowego pałacu prowadziły wielkie schody (6), które wieńczyły propyleje (7) – monumentalna, dwupiętrowa brama, ze znajdującą się w jej centrum kolumną. Z całej bramy do dziś pozostała jedynie kamienna baza kolumny. Brama, wraz z pomieszczeniami do niej przyległymi tworzyła główne, oficjalne wejście do pałacu.
Skrzydło zachodnie (9) pełniło przede wszystkim funkcje magazynowe. Odnaleziono tu wielkie, gliniane pitosy, służące niegdyś do przechowywania ziarna czy oliwy. Pod posadzką przedsionka prowadzącego do magazynów odkryto ponad 6 tysięcy glinianych pieczęci, pochodzących jeszcze z czasów starego pałacu. Być może było to pomieszczenie pełniące rolę swoistego archiwum. Południową część skrzydła zachodniego zajmowały natomiast pomieszczenia kultu religijnego (15).
Sercem tak starego, jak i nowego pałacu był dziedziniec centralny (8). Łączył poszczególne części pałaców i był ich główną arterią. Podobnie jak na dziedzińcu zachodnim odbywały się tu różne uroczystości, jednak nie były one przeznaczone dla mieszkańców, a wyłącznie dla władcy pałacu. W jego północnej części znajdowała się bogato zdobiona brama (16), prowadząca do skrzydła północnego. To tam odnaleziono najbardziej luksusowe w całym pałacu komnaty. Były to piętrowe pomieszczenia, z alabastrowymi posadzkami i czerwonymi fugami pomiędzy poszczególnymi płytkami. Wyposażone były w świetliki, portyki oraz systemy doprowadzania wody i odprowadzania nieczystości. Ich północna lokalizacja zapewniała niezbędny latem chłód. W południowej części skrzydła północnego znajdował się Megaron Królowej (19) – prywatne apartamenty małżonki władcy. W ich stropie umieszczono wielki świetlik, podtrzymywany przez dwie pary kolumn. Wokół całej komnaty biegły wykonane z tego samego materiału co posadzka ławy. Ściany natomiast ozdabiały freski przedstawiające motywy roślinne.
Z pokojami królowej sąsiadował Megaron Króla (18). Był to zbiór kilku pomieszczeń przedzielonych ścianami działowymi, w których zaprojektowano kilka przejść. Analogicznie jak w Megaronie Królowej posadzki wykonane były z alabastru, jednak freski poświęcone były głównie motywom geometrycznym. W północnej części komnat władcy znajdował się okazały portyk z wspaniałym widokiem na góry Psiloritis. Wschodnią część skrzydła północnego zajmują pomieszczenia pochodzące jeszcze z okresu starego pałacu, choć były także wykorzystywane przez lokatorów jego następcy. Odkryto je w bardzo złym stanie, i nie byłyby przesadnie interesujące gdyby nie fakt, że w pomieszczeniu najbliższym komnatom królewskim (20) odnaleziono słynny dysk z Fajstos. Razem z innymi znaleziskami można go podziwiać w Muzeum Archeologicznym w Heraklionie (gr. Αρχαιολοιγικό Μουσείο Ηρακλείου).
Skrzydło wschodnie, to dziś pozostałość kilku dużych, niezależnych komnat. Ponieważ część z nich posiadała własny dziedziniec, badacze twierdzą że mogły być to pomieszczenia dzieci władcy. Pozostałą część skrzydła zajmowały warsztaty rzemieślników zatrudnionych na potrzeby pałacu (21), oraz dziedziniec wschodni (22). W jego centralnej części zachowały się pozostałości pieca służącego niegdyś do wytapiania metalu.
Stanowisko archeologiczne w Fajstos (gr. Αρχαιολογικός Χώρος Φαιστός) w sezonie letnim (lipiec – październik) jest czynne codziennie, w godzinach 08:00 – 20:00. W pozostałych miesiącach funkcjonuje od 08:30 do 15:00. Wstęp jest płatny i wynosi ok. 4 euro za osobę (2 euro – bilet ulgowy). Można również zakupić bilet łączony z wizytą w Agia Triada, w cenie 6 euro (3 euro – bilet ulgowy).
Pałac w Fajstos to fantastyczna alternatywa dla obleganego pałacu w Knossos. Jest mniejszy, ale nadal na tyle duży, aby robić wrażenie na odwiedzających go turystach. Ponieważ pracujący tu archeolodzy nie używali cementu (i swojej wyobraźni), jest też dużo bliższy minojskiego oryginałowi. Oczywiście dla jednych będzie to wada, dla innych zaleta. Wszystkich natomiast zadowoli, że można go podziwiać w spokoju i ciszy, nie czując na szyi oddechu kolejnych grup wycieczkowych. To sprawia że miłośnicy historii znajdą tu idealne warunki do zadumy nad naszymi minojskimi przodkami. A jeżeli ten wpis Was jeszcze nie przekonał, to obejrzyjcie krótki materiał filmowy z wycieczki po Fajstos, przygotowany przez portal yougoculture.com.
