Mała Wenecja, jak zwykli Chanię (gr. Χανιά) nazywać turyści zachwyca swoim pięknem. Mimo że miasta nie przecinają kanały, to i tak ślady weneckiego panowania odcisnęły się niemal wszędzie. Znajdziemy je m.in. w masywnych murach miejskich, porcie, kościołach i klasztorach czy nawet zwykłych kamienicach. Dziś to jedno z największych miast Krety, stolica jednej z czterech jednostek regionalnych (gr. περιφερειακή ενότητα Χανίων), zwanych także prefekturami1 (gr. Νομός Χανίων).
Chania jest jednym z najstarszych, ciągle zamieszkanych miast na świecie. Pierwszą osadę – Kydonię (gr. Κυδωνία) zbudowali w tym miejscu Minojczycy ok. 3000 roku p.n.e. Jej pozostałości do dziś możemy podziwiać na wzgórzu Kasteli (gr. Λόφος Καστέλι) – w centrum współczesnego miasta. Jej nazwa (jak twierdzi mitologia grecka) pochodzi od samego założyciela – Kydona, syna króla Minosa i nimfy Akakalidy. Co prawda inne mity twierdzą że ojcem był Hermes lub Apollin, ale nie spierajmy się o to. W epoce minojskiej stało się jednym z głównych państw-miast, którego granice sięgały od morza aż do podnóża Gór Białych (gr. Λευκα Όρη). Pierwszymi kolonistami z Grecji kontynentalnej byli Dorowie (ok. 1100 roku p.n.e.). Kydonia nieustannie toczyła wojny z innymi miastami regionu, m.in. Apterą, Falasarną czy Polyrinią.
Na silnych fundamentach minojskiego miasta-państwa swoje domy budowali kolejny władcy Krety – Grecy, Rzymianie i Arabowie. Z okresu panowania arabskiego (827- 961 r. n.e.) nie mamy zbyt wiele przekazów. Prawdopodobnie Chania nazywała się wtedy Rabdh el Djobh lub Al Hanim. Większość mieszkańców, chcąc uniknąć prześladowań opuściła miasto i przeniosła się na wyżyny. W 961 roku Bizantyjski generał Nikiforos Fokas podbił Kretę a miasto zyskało swoją dzisiejszą nazwę. Aby zapobiec kolejnym inwazjom Arabów miasto silnie ufortyfikowano. Nie powstrzymało to wiatru historii – zbliżała się już kolejna zmiana przywódcy wyspy.
Wenecja ma długą tradycję stosunków handlowych z Kretą. Nawet w trakcie rządów Bizantyjczyków udzielono zgody na ich wzajemną wymianę dóbr. Po czwartej krucjacie (1204 r.) i upadku Bizancjum na terenach helleńskich Kreta została przekazana Bonifacemu I, markizowi Montferratu. On z kolei zdecydował się sprzedać ją Wenecjanom za 100 srebrnych marek. Umowa została niedługo później ratyfikowana rzymskim dekretem. Za czasów panowania weneckiego Chania została wybrana siedzibą Rektora (Administratora Generalnego) i znacząco rozkwitła jako ważny ośrodek handlowy. Nazywane było wtedy La Canea – Mała Wenecja, lub Wenecja Wschodu. Mimo że początkowo rządy Wenecjan były dla Kreteńczyków surowe i opresyjne, to powoli relacje między nimi ulegały poprawie. Kontakt z Wenecjanami doprowadził do ścisłego splątania się ich kultur. Po upadku Konstantynopola w 1453 roku wielu księży, zakonników i artystów schroniło się na Krecie i wzmocniło elementy bizantyjskiej kultury i religii. Dzięki temu Kreta nie straciła swojego prawosławnego charakteru. Przez cały okres panowania weneckiego miasto zyskiwało nowe budynki i fortyfikacje. Te ostatnie po raz kolejny nie powstrzymały nowego najeźdźcy.
Po dwumiesięcznym oblężeniu, w 1645 roku wojska Osmańskie zdobywają Chanię. Turcy postanowili podejść miasto od zachodu (plądrując i niszcząc po drodze klasztor Gonia w Kissamos – gr. Μονή Γωνιάς). Straty po obu stronach, lecz zwłaszcza osmańskiej były ogromne – około 40 000 żołnierzy. Mieszkańcy miasta ponownie musieli uciekać przed prześladowaniami. Ci którzy nie zdążyli, albo zostali zmuszeni do przejścia na islam, albo zostali wymordowani. Bogactwa weneckiej spuścizny przeniesiono do siedziby Imperium Osmańskiego – Konstantynopola. Pierwszym działaniem nowego okupanta było przekształcenie wszystkich kościołów w meczety, szczególnie we wschodnich dzielnicach miasta – Kasteli (gr. Καστέλι) i Splantzia (gr. Σπλάντζια), gdzie osiedlili się zdobywcy. Stopniowo wznoszono minarety, fontanny i łaźnie, czyli wszystkie niezbędne elementy dla gorliwych wyznawców islamu. W miarę upływu lat Chania nabrała orientalnego charakteru.
Wraz z początkiem greckiej rewolucji w 1821 roku, zaczęły się częste konflikty pomiędzy chrześcijańskimi Kreteńczykami, a muzułmańskimi okupantami, które doprowadziły do masowych mordów tych pierwszych. Jednym z pierwszych zabitych był biskup Kissamos Melchizedek Despotakis, który został powieszony na platanie (stojącym zresztą do dziś) w centrum Placu Splatzia. Po rewolucji Kreta została podarowana przez Turków Egipcjanom, którzy utrzymywali ją do 1840 roku, kiedy to powróciła w osmańskie ręce. Od 1850 roku w Chanii rezydował Pasza Krety, który ze względów bezpieczeństwa opuścił Heraklion (gr. Ηράκλειο). W 1878 roku podpisano tzw. traktat z Halepy (gr. Σύμβαση της Χαλέπας), który przyznawał ważne prawa chrześcijańskiej ludności wyspy.
W 1898 roku, podczas ostatnich walk o niepodległość Krety i unię z Grecją, a zwłaszcza po zamieszkach w Heraklionie z 25 sierpnia 1898 roku, wielkie mocarstwa utworzyły na wpół autonomiczne państwo Krety (gr. Κρητική Πολιτεία) ze stolicą w Chanii i księciem Jerzym (synem króla Grecji Jerzego I) jako jego Wysokim Komisarzem. W tych latach Kreta drukowała własną walutę, a miasto odzyskało swój kosmopolityczny charakter, łączący cywilizację europejską ze wschodnią. Wciąż jednak głównym celem było połączenie z Grecją, które ostatecznie nastąpiło 1 grudnia 1913 roku, dzięki staraniom Elefheriosa Venizelosa (gr. Ελευθέριος K. Βενιζέλος). Grecka flaga została oficjalnie wciągnięta na maszt fortecy w chanijskim porcie, w obecności samego króla Grecji Konstantyna. Optymizm świeżo upieczonych Greków nie trwał jednak długo – na horyzoncie majaczyła już II Wojna Światowa.
W czasie wojny, po zajęciu Grecji kontynentalnej do Chanii ucieka rząd. Miasto staje się de facto stolicą całego kraju. Ale już w maju 1941 roku, podczas operacji Merkury (niem. Unternehmen Merkur) niemieckie lotnictwo bezlitośnie zbombardowało miasto (szczególnie ucierpiała dzielnica Kasteli). To czego nie zniszczyły ładunki wybuchowe, zrównali z ziemią spadochroniarze, którzy najechali miasto od zachodu (z okolic Maleme – gr. Μάλεμε). Król Jerzy uciekł ze swojej willi w Perivoli (gr. Περιβόλι) do Egiptu. Mieszkańcy miasta, szczególnie społeczność żydowska została wywieziona przez nazistów do obozów koncentracyjnych w Europie Środkowej. Ich los podzielili członkowie ruchu oporu. Chania była ostatnim europejskim miastem wyzwolonym od III Rzeszy w maju 1945. I niemal do ostatniej chwili wojska okupanta rozstrzeliwały jego mieszkańców.
Status stolicy wyspy Chania utrzymała do 1971 roku. Wówczas głównym ośrodkiem administracyjnym Krety ponownie został centralnie położony Heraklion. Dziś Chania to drugie co do wielkości miasto na Krecie i jednocześnie jedna z największych atrakcji turystycznych na wyspie. Miasto jest podzielone na dwie główne części – stare miasto z portem weneckim i nowe miasto – na zewnątrz murów miejskich. Port wenecki jest centrum starówki, otoczonym fortyfikacjami weneckimi z 1538 roku, których zachodnia i wschodnia część zostały zachowane w dobrym stanie. Współczesne miasto otacza historyczną tkankę i rozciąga się we wszystkich kierunkach – szczególnie na południe.
Stare miasto to kolebka wszystkich cywilizacji, które egzystowały na tym obszarze. Centralna jego część, to dzielnica Kasteli. Znajduje się na niewielkim wzgórzu tuż nad brzegiem morza i zawsze była idealnym miejscem do istnienia osady, ze względu na swoje bezpieczne położenie i bliskość portu. Na terenie całego wzgórza natrafiono na liczne ślady minojskiego miasta. Największy ich fragment znajduje się przy ul. Kanevaro (gr. οδός Κανεβάρο). Głównym placem Starego Miasta (leżącym obok zachodniego krańca Kasteli) jest plac Eleftheriosa Venizelosa (gr. Πλατεια Βενιζελου), znany także jako plac Syntrivani (od tureckiego słowa şadırvan oznaczającego fontannę). To centrum ruchu turystycznego w mieście. Jednak najbardziej charakterystycznym elementem starówki jest port wenecki z XIX-wieczną latarnią morską.
Po zachodniej stronie placu Venizelosa znajduje się dzielnica Topanas (gr. Τοπανάς). Jej nazwa pochodzi od znajdującego w niej (przy ul. Theotokopoulou – gr. οδός Θεοτοκοπούλου) weneckiego magazynu amunicji (zwanego po turecku tofan). W czasach rządów Wenecjan swoje rezydencje budowały tu bogate rodziny kupieckie. Później, podczas okupacji osmańskiej, dzielnicę zamieszkiwali prawie wyłącznie chrześcijanie. Dzięki temu większość weneckich budynków przetrwała do dziś. Na jej północny skraju wznosi się fort Firka (gr. φρούριο Φιρκά). Został zbudowany w XVI wieku przez Wenecjan, wraz z nowymi murami obronnymi. Jego główną rolą była obrona portu – w razie zagrożenia wejście do niego zamykano żelaznym łańcuchem rozciąganym pomiędzy twierdzą a latarnią morską. Swoją funkcję forteca utrzymywała także za czasów tureckich. Obecnie w jednym z budynków twierdzy znajduje się Muzeum Morskie Krety (gr. Ναυτικό Μουσείο Κρήτης). Poza nim, fort mieści także wenecki Klasztor Zbawiciela (gr. Μονή Σαν Σαλβατόρε).
Dawna dzielnica żydowska (Evraiki – gr. Εβραϊκή) znajdowała się w południowej części Starego Miasta, tuż za portem. Niegdyś wyznawcy judaizmu poddawani byli na Krecie nieustającym represjom – zarówno ze strony chrześcijan jak i Turków. Większość z nich żyła w skromnych domach i parała się handlem. Ich historia kończy się w 1944 roku, kiedy to statkiem Tannis zostali wysłani do obozów koncentracyjnych w Europie. Do celu jednak nie dotarli – statek zatonął po omyłkowym storpedowaniu przez brytyjski okręt podwodny. Dziś Evraiki razem z Topanas tworzą plątaninę wąskich uliczek i starych kamienic, z których część funkcjonuje w roli hoteli, restauracji, sklepów czy barów. Centralnym jej punktem jest żydowska synagoga Drzewo Życia (gr. Συναγώγη Ετς Χαΐμ, jid. Etz Chaim). Była jedną z dwóch bożnic na terenie miasta, a obecnie jest jedyną funkcjonującą synagogą na Krecie. Ulica Halidon (gr. οδός Χάληδων) łączy stare miasto z jego nowoczesną tkanką.
Nowe miasto to dziś miejsce pracy i zamieszkania większości Chanijczyków. Rozpoczyna się od placu 1821 roku (gr. Πλατεία 1821), będącego centrum dzielnicy Splantzia. Jego nazwa pochodzi od jednego z największych w historii butnów przeciwko Osmanom. Przy placu znajduje się wybudowany w 1320 roku kościół św. Mikołaja (gr. εκκλησία Αγίου Νικολάου), będący niegdyś częścią klasztoru Dominikanów. Podczas okupacji tureckiej dobudowano do niego minaret (który możemy podziwiać do dziś) i przekształcono w główny miejski meczet. W 1913 roku meczet ponownie stał się prawosławną świątynią.
Najstarszą dzielnicą Nowego miasta jest Nea Hora (gr. Νέα Χώρα – dosł. Nowe Miasto), która znajduje się tuż za zachodnim krańcem starówki. Znajdziemy tam wąskie uliczki, mały port rybacki i miejską plażę. Na wschód od starego miasta (zaraz za murami starówki) leży z kolei dzielnica Koum Kapi (gr. Κουμ Καπί – dosł. Brama Piasku). Początkowo była domem dla Beduinów z Afryki Północnej, którzy osiedlili się tam w ostatnich latach rządów tureckich. Obecnie jest to dynamicznie rozwijająca się dzielnica z licznymi kawiarniami, barami i miejską plażą. Pomiędzy dzielnicami Nea Hora i Koum Kapi znajduje się zbudowana w 1913 roku hala targowa (gr. Λαϊκή αγορά).
Jeszcze dalej na wschód znajduje się Halepa (gr. Χαλέπα), będąca siedzibą miejscowej arystokracji. Tam mieściły się niegdyś ambasady obcych krajów, jednak większość z nich została zniszczona w trakcie II Wojny Światowej. Tutaj także znajduje się powstały w 1880 roku dom Venizelosa, stara szkoła francuska (obecnie Wydział Architektury Politechniki Kreteńskiej), zbudowany w 1903 roku kościół p.w. św. Magdaleny (gr. Εκκλησία της Αγίας Μαγδαληνής), oraz dom księcia Jerzego z czasów niepodległości Krety. W przybrzeżnej części Halepy, nazywanej Tabakaria (gr. Ταμπακαριά) znajdziemy unikalny zespól architektoniczny starych zakładów obróbki skóry. Nad Halepą góruje wzgórze Proroka Eliasza (gr. Λόφος Προφήτη Ηλία), w którym znajdują się groby Eleftheriosa i Sofoklesa Venizelosów.
Oprócz wspomnianych wcześniej starszych dzielnic nowej części miasta, w XX wieku powstało kilka nowych, m.in. Lentariana (gr. Λενταριανά), Pasakaki (gr. Πασακάκι), Varousi (gr. Βαρούσι), Frangiko (gr Φράνκικο), Pelekapina (gr. Πελεκαπίνα), czy Chrysopigi (gr. Χρυσοπηγή). W tej części miasta dominują jednolite bloki charakterystyczne dla okresu urbanizacji Grecji (1950-1970). W tej części miasta znajdziemy także tzw. Dom Sądu (gr. Δικαστήρια), zbudowany pod koniec XIX wieku, Ogrody Miejskie (gr. Δημοτικός Κήπος), utworzone w 1870 roku, oraz wieżę zegarową (gr. Ρολόι του Κήπου), powstałą w latach 1924-1927. Od lat 90 ubiegłego wieku coraz więcej mieszkańców Chanii przenosi się na przedmieścia, co powoduje rozrastanie się miasta i stopniowe jego zlewanie z okolicznymi obszarami.
To co przeczytaliście do tej pory, to zaledwie krótki opis miasta, którego historia trwa nieprzerwanie od pięciu wieków. Opis miejsc szczególnie wartych odwiedzenia znajdziecie w oddzielnych wpisach w Przewodniku. Poniżej znajduje się mapa, na której dla Waszej wygody zanaczyliśmy te najciekawsze miejsca. Po kliknięciu w daną ikonę zobaczycie krótki opis wybranego przez Was miejsca, oraz odnośnik do pełnego wpisu. Przyjemnego eksplorowania!
1 Pojęcie prefektury (zwanej także po prostu nomosem) funkcjonowało prawnie do końca 2010 roku. Od 1 stycznia 2011 roku, na podstawie tzw. Programu Kalikrates (gr. Πρόγραμμα Καλλικράτης, N.3852/2010) dokonano zmiany podziału administracyjnego Grecji, zastępując dotychczasowy podział na 13 regionów (gr. περιφέρεια – periferia), 51 prefektur (gr. νομός – nomos) i 1033 gmin (gr. δήμος – dimos). Po zmianach, utworzono jednostki administracyjne trzech poziomów: 7 administracji (gr. αποκεντρωμένη διοίκηση – apokendromeni diikisi), dzielących się na 13 regionów (gr. περιφέρεια – periferia), podzielonych następnie na 325 gmin. Dodatkowo gminy zgrupowane są w 74 jednostki regionalne (gr. περιφερειακή ενότητα – periferiaki enotita), które nie mają jednak statusu jednostek administracyjnych. Mimo tych zmian wciąż w obiegu funkcjonuje pojęcie prefektury (nomosu) – także w oficjalnych dokumentach.