Znajdujący się na wschodnim wybrzeżu Krety minojski pałac w Zakros (gr. Ανάκτορο Ζάκρου) to jeden z najbardziej odizolowanych kompleksów na wyspie. Był to ostatni z odkrytych, głównych pałaców i jednocześnie najmniejszy z pozostałej trójki – Knossos (gr. Ανάκτορο Kνωσού), Fajstos (gr. Ανάκτορο Φαιστού) i Malii (gr. Ανάκτορο Μαλίων). Ponieważ w tym rejonie komunikacja z Bliskim Wschodem była najintensywniejsza, Minojczycy zadbali o postawienie tu administracyjnego centrum Krety wschodniej z okazałym portem.




Pierwsze prace wykopaliskowe w Zakros rozpoczął brytyjski archeolog David George Hogarth na przełomie XIX i XX wieku. Po odkryciu ruin dwunastu budynków w pobliżu dawnego portu dalsze badania zaniechano i wznowiono dopiero w 1961 roku. Pokierował nimi grecki archeolog Nikolaos Platon, który odnalazł ruiny pałacu, oraz wiele niezwykle cennych artefaktów. Prace badawcze trwają do dziś, i nawet podczas naszej wizyty w tym miejscu w 2022 roku mogliśmy z bliska obserwować proces zabezpieczania kolejnych znalezisk.
Pałac w Zakros został zbudowany przy wyjściu z imponującego Wąwozu Umarłych (gr. Φαράγγι Νεκρών, zwanego także po prostu wąwozem Zakros – gr. Φαράγγι Ζάκρου). Prawdopodobnie pełnił funkcję swoistej bramy na wschód, o czym świadczą różne znaleziska pochodzące właśnie z Bliskiego Wschodu. W zachodnim skrzydle znaleziono m.in. kieł słonia, a w pobliżu studni kananejskie słoje. Pałac został zbudowany około 1900 roku p.n.e, i podobnie jak inne kreteńskie pałace został najpierw zniszczony w wyniku trzęsień ziemi, a następnie odbudowany około 1600 roku p.n.e. W szczycie jego rozwoju, jego powierzchnia wynosiła przeszło 8000 metrów kwadratowych, a kompleks liczył ponad 150 pokoi i okazały centralny dziedziniec po wymiarach ok. 30 x 12 metrów. Około 1450 roku p.n.e. Zakros podzieliło losy innych kreteńskich pałaców i zostało opuszczone z niewyjaśnionych do tej pory przyczyn.
Miasto i port leżały na północ od pałacu. Port prawdopodobnie łączyła z nim okazała droga, przechodząca przez główne wejście (północno-wschodnie) i kończąca się na dziedzińcu północno-wschodnim, z którego można było przejść bezpośrednio na dziedziniec centralny. Fakt, że główne wejście do kompleksu znajdowało się blisko morza może oznaczać, że Zakros funkcjonował bardziej jako kompleks handlowy niż centrum rolnicze, choć z pewnością w bezpośrednim sąsiedztwie pałacu znajdowały się żyzne równiny. Przestrzenie magazynowe pałacu nie były wykorzystywane do przechowywania płodów rolnych, a ceramiki, wyrobów metalowych i tekstylnych.
W północnym skrzydle odkryto salę hipostylową (dwukondygnacyjne pomieszczenie w którym strop pierwszego piętra był podtrzymywany przez rzędy kolumn), pełniącą prawdopodobnie funkcję jadalni, bezpośrednio połączonej z kuchnią. Na wschód od kuchni znajdował się basen lustralny (obecnie zadaszony w celach ochronnych), gdzie znaleziono pozostałości fresków oraz przedmiotów kultu religijnego.
Centralna część skrzydła zachodniego zwrócona w stronę dziedzińca centralnego to tzw. sala ceremonialna. Przedstawiono różne interpretację jej funkcji – od czynności obrzędowych, przez przedstawienia teatralne po zimową dzielnicę mieszkalną, jednak żadna nie znalazła naukowego potwierdzania. Mimo że ów sala była sporych rozmiarów, to prowadziły do niej tylko jedne drzwi, przez które przepływ dużej ilości ludzi byłby bardzo utrudniony. Na zachód od niej znajduje się kolejny basen lustralny, pełniący być może rolę łazienki dla znajdujących się obok pokoi mieszkalnych. W skrzydle zachodnim odnaleziono także pomieszczenia pełniące najprawdopodobniej funkcję pałacowego archiwum. Odkryto tutaj m.in. kilkanaście tablic zapisanych pismem linearnym A.
Nikolaos Platon opierając się na odkryciach Arthura Evansa w Knossos argumentował, że apartamenty królewskie znajdowały się we wschodniej części pałacu. Za portykiem archeolog odkrył dwa duże pomieszczenia, które zidentyfikował właśnie jako Megaron Króla i Królowej mimo, że nie znaleziono w nich żadnych przedmiotów potwierdzających wykorzystywanie ich do celów mieszkaniowych. We wschodnim skrzydle znajduje się także szereg cystern i studni, których nie odkryto w żadnym innym pałacu na Krecie. Mogły one pełnić role magazynowe, rytualne, czy być wykorzystywane do celów pracujących w pałacu warsztatów (choćby farbowania tkanin). Żadne z tych wyjaśnień nie jest jednak wystarczająco uwiarygodnione w faktach. W jednym ze zbiorników odnaleziono dobrze zakonserwowane przez wodę, najstarsze na Krecie oliwki, które można było zobaczyć w Muzeum Archeologicznym w Heraklionie.
Przez południowe skrzydło przebiegało jedno z wejść do pałacu, prowadzące aż do dziedzińca centralnego. Podczas gdy w Malii lub Knossos to właśnie południowa brama była głównym wejściem do kompleksu, w Zakros nie znaleziono architektonicznego przepychu potwierdzającego tą tezę. Na prawo od głównego traktu znajdowały się warsztaty, w których odkryto nieobrobiony kamień, czy obciążniki krosienne.
Pałac w Zakros wciąż dostarcza większej ilości pytań niż odpowiedzi. Jego odizolowane usytuowanie sprawia, że docierają tu nieliczni – żadne ze znanych mi biur podróży nie organizuje tu wycieczek fakultatywnych. Dzięki temu nawet w szczycie letniego sezonu turystycznego można zagubić się w uliczkach antycznego kompleksu w zupełnej ciszy i spokoju. A połączenie zwiedzania pałacu z wąwozem Zakros i późniejszym wypoczynkiem na plaży w Kato Zakros (gr. Κάτω Ζάκρος) to znakomity plan na jeden z dni spędzonych we wschodniej Krecie. Dociera tu także autobus komunikacji KTEL z Sitii (gr. Σητεία), więc nawet jeżeli jesteście niezmotoryzowani do wciąż macie szansę na odwiedzenie tego miejsca. Przyjemnego zwiedzania!
W 2022 roku bilety wstępu na teren wykopalisk kosztowały sześć euro od osoby dorosłej. W kasach można płacić kartą, jednak należy wyraźnie zaznaczyć jaką walutą chcecie zapłacić, gdyż terminal płatniczy domyślnie wybiera Waszą walutę macierzystą.