Liczący ponad tysiąc lat klasztor Preveli (gr. Μονή Πρέβελη) to świadek wielu burzliwych wydarzeń z historii wyspy. Położony jest około 37 kilometrów na południe od Rhetimna (gr. Ρέθυμνο), w wylocie wąwozu Kourtaliotiko (gr. Φαράγγι Κουρταλιώτη). Turyści przyjeżdżający w tą okolicę z reguły kierują swoje kroki w stronę plaży, otoczonej przez naturalny las palmowy – jeden z dwóch takich na Krecie. My jednak nieco przewrotnie zachęcamy, aby plażę potraktować jako dodatek do tego wyjątkowego klasztoru.
Klasztor Preveli to w rzeczywistości dwa, położone bardzo blisko siebie kompleksy klasztorne. Starszy z nich, znajdujący się w głębi lądu to Dolny Klasztor Preveli (gr. Κάτω Μονή Πρέβελη). Bliżej morza, na malowniczym klifie gór Mesokorfi (gr. Μεσοκορφή), na wysokości około 170 metrów n.p.m. leży natomiast Tylny Klasztor Preveli (gr. Πίσω Μονή Πρέβελη). Początki klasztoru w tym miejscu sięgają mniej więcej X wieku, kiedy Kreta została wyzwolona spod panowania arabskiego. Władzę nad wyspą ponownie przejęli Bizantyjczycy, którzy założyli wiele niewielkich monastyrów właśnie na południu Krety.
Najstarsza, potwierdzona data związana z klasztorem to 1594 rok – znajdziemy ją wygrawerowaną na klasztornym dzwonie. W czasach okupacji tureckiej monastyr był jednym z najbogatszych i najbardziej wpływowych na wyspie. Władał nie tylko okolicznymi ziemiami, lecz także terenami przepływającej nieopodal Wielkiej Rzeki (gr. Μέγας Ποταμός), a nawet gruntami północnego wybrzeża wyspy. Skąd wzięło się jego bogactwo? Zamożni arystokraci oddawali mu swoje ziemie aby uniknąć tureckiej konfiskaty. Klasztor miał bowiem dość poprawne stosunki z tureckim okupantem.
Mimo tego, mnisi z klasztoru uczestniczyli we wszystkich powstaniach przeciwko Osmanom. Walczyli, ukrywali broń, amunicję, a czasami także powstańców. Monastyr był też kwaterą spotkań dowódców i ustalania dalszych planów działań dywersyjnych. W 1866 roku mnisi sprzedali nawet wszystkie swoje dobra, aby zakupić armaty i amunicję do nich. Z tego powodu do dziś nie zachowało się wiele cennych pamiątek, a klasztor wielokrotnie był najeżdżany i niszczony.
Monastyr Preveli odegrał także ważną rolę w czasie II Wojny Światowej. Po przegranej bitwie o Kretę i ewakuacji aliantów mnisi, ryzykując życiem, ukrywali wielu żołnierzy, którzy nie zdążyli opuścić wyspy. Ostatecznie zorganizowano dla nich ewakuację okrętem podwodnym na Bliski Wschód. O całym planie dowiedzieli się jednak naziści i Dolny Klasztor ponownie został zniszczony a mnisi z niego aresztowani. Po interwencji biskupa Chania Agathangelosa Xirouhakisa bracia zostali zwolnieni i mogli powrócić na teren klasztoru.
Dolny Klasztor Preveli poświęcony jest św. Janowi Chrzcicielowi. Przez wieki służył jako miejsce przejściowe dla młodszych stażem mnichów, oraz miejsce noclegowe dla osób świeckich. Stąd też prowadzono działalność rolniczą monastyru, oraz przechowywano zapasy żywności. Zabudowania klasztorne rozmieszczone są nieregularnie wokół centralnego dziedzińca na którym stoi katolikon. Do dziś zachowały się dwukondygnacyjne cele mnichów, kuchnia, magazyny, warsztaty oraz refektarz, czyli klasztorna jadalnia.
Dolny Klasztor został całkowicie opuszczony w drugiej połowie XX wieku i od tego czasu stopniowo niszczeje. Pod koniec ubiegłego wieku nieznani dotąd sprawcy zdewastowali to co z klasztoru zostało. Od tej pory cały teren został wygrodzony i obecnie nie jest dostępny dla turystów. Możecie pokusić się o spacer wokół całego kompleksu, który pozwoli Wam wyobrazić sobie jak potężna była to kiedyś wspólnota.
Tylny Klasztor Preveli, pod wezwaniem św. Jana Ewangelisty, znajduje się nieco ponad 3 kilometry na południe od Dolnego Klasztoru. W porównaniu z Dolnym Klasztorem jest dużo młodszy – powstał mniej więcej w XVI wieku. Podczas najazdu Turków na wyspę w drugiej połowie XVII wieku został częściowo zniszczony, a jego naprawy podjął się mnich Akakios Preveli. I to właśnie od jego nazwiska klasztor dziś przybrał swoją nazwę. Wcześniej bowiem, znany był po prostu jako Klasztor Wielkiej Rzeki (gr. Μονή του Μεγάλου Ποταμού). Istnieje też legenda, według której w klasztorze schronił się morderca ze wsi Preveliana i to stąd wzięła się jego nazwa. Sami oceńcie która z tych historii może mieć w sobie więcej prawdy.
Tylny Klasztor Preveli wciąż działa, choć mieszka w nim tylko około 10 mnichów. Co bardzo interesujące, mimo że został on zbudowany w czasach okupacji nie przybrał charakteru zamkniętej twierdzy (jak większość klasztorów z tego okresu na Krecie) – wręcz przeciwnie – jedna jego strona jest całkowicie otwarta. Być może wynika to z ukształtowania terenu, lub możliwości schronienia się mnichów w Dolnym Klasztorze? Dziś się już tego nie dowiemy. Poza tą otwartością klasztoru, reszta jego budynków ma typową konstrukcję. W centrum dziedzińca znajdziemy dwunawowy klasztorny kościół – katolikon, z trzech stron otoczony przez cele mnichów, budynki opata, refektarz, bibliotekę i liczne pomieszczenia pomocnicze.
Obecny katolikon został zbudowany w pierwszej połowie XIX wieku, na miejscu starszego kościoła. Poprzedni musiał zostać rozebrany, ponieważ zgodnie z prawem na jego remont wymagana była zgoda władz tureckich, której bracia nie mogli uzyskać. Nie potrzeba było natomiast zgody na postawienie nowego kościoła. Wewnątrz wzrok przykuwa bardzo bogato zdobiony ikonostas z wieloma ikonami, oraz ambona z pozłacanym pulpitem.
W świątyni przechowywany jest także Święty Krzyż (gr. Τίμιο Σταυρό), który – jak głosi tradycja – ma cudowne właściwości lecznicze, szczególnie przydatne w chorobach oczu. W podstawie przechowywane są fragmenty krzyża, na którym ukrzyżowany został Jezus Chrystus – a przynajmniej tak twierdzą mnisi. Z krzyżem tym wiąże się pewna legenda, która mówi, że podczas bitwy pod Amouryles w Heraklionie w 1823 roku krzyż wpadł w ręce Turków, który odsprzedali go genueńskim piratom. Gdy w listopadzie tego samego roku piraci chcieli przybić do brzegów Preveli statek, pomimo odpowiedniego kierunku wiatru zatrzymywał się. Przez trzy dni piraci próbowali dostać się na ląd i udało im się to dopiero wtedy, gdy oddali relikwię mnichom. W 1941 roku Święty Krzyż próbowali wywieźć drogą lotniczą naziści, jednak samolot nie mógł wystartować. Kiedy krzyż został z pokładu usunięty, samolot bezpiecznie odleciał w podróż do III Rzeszy.
W Tylnym Klasztorze znajdziecie także małe muzeum zorganizowane przez mnichów. Przedstawione są tam przedmioty sakralne zgromadzone zarówno z Dolnego, jak i z tylnego Klasztoru, oraz okolicznych kaplic przynależących do monastyru. Na szczególną uwagę zasługują szaty i naczynia liturgiczne, liczne ikony z XVII – XIX wieku, stare, pożółkłe mszały oraz korony biskupie – z których jedna wysadzana jest diamentami i szmaragdami. W muzeum znajduje się także oryginalny dokument z 1798 roku potwierdzający, że klasztor jest podległy bezpośrednio pod patriarchów z Konstantynopola.
Tylny Klasztor Preweli możecie zwiedzać codziennie: w sezonie (kwiecień – maj) między godziną 08:00 a 19:00, a od maja do października, od poniedziałku do soboty w godzinach: 08:00-13:30 i 15:30-20:00 oraz w niedzielę nieprzerwanie od 08:00 do 20:00.
Wstęp do klasztoru jest płatny i wynosi 2,50 euro (a przynajmniej tyle płaciłem w tym miejscu kilka lat temu). Poza sezonem bramy klasztoru są zamknięte i trzeba do nich zapukać i cierpliwie poczekać, aż mnisi zejdą i wpuszczą nas do środka.
Przed klasztorem znajduje się dość duży, darmowy parking.
Około 500 metrów na wschód od Tylnego Klasztoru znajduje się pomnik, upamiętniający bohaterską walkę i braterstwo mnichów i żołnierzy podczas walki z Niemcami w czasie II Wojny Światowej. Owo braterstwo przedstawiono bardzo dosłownie – pomnik wykonany z brązu prezentuje naturalnych rozmiarów postacie mnicha i żołnierza, dzierżących w dłoniach broń. Warto go zobaczyć, szczególnie że stoi tuż nad klifem, co potęguje wrażenie majestatyczności pomnika.
Mam nadzieję, że tym opisem zachęciłem Was do spojrzenia nieco innymi okiem na Preveli. To miejsce to nie tylko piękna plaża, ale także wspaniały klasztor i kawał historii Krety w pigułce. Warto tu zajrzeć – może w drodze na, albo z plaży?
