Opuszczona wioska Voila

Niegdyś stosunkowo duża i bogata wieś Voila (gr. Βόιλα), dziś w niczym nie przypomina swojej dawnej świetności. Ruiny domów, twierdzy i zachowany w całkiem niezłym stanie kościół pozwalają jednak na wyobrażenie sobie klimatu dziewiętnastowiecznej Grecji u schyłku tureckiej okupacji. Spacer wśród „nowoczesnych” na tle minojskich stanowisk archeologicznych ruin, napawa nostalgią i zadumą, na którą warto sobie pozwolić – Voilę od Sitii (gr. Σητεία) dzieli zaledwie 29 kilometrów.

Opuszczona wieś zajmuje północno-zachodnią stronę stromego wzgórza wschodniej części płaskowyżu Armenochandradon (gr. Οροπέδιο Αρμενοχαντράδων). Etymologia nazwy nie jest znana. W czasach weneckich, według spisu powszechnego z 1583 roku była zamieszkiwana przez 299 mieszkańców. W tureckim spisie ludności z 1671 roku wieś funkcjonowała już pod nazwą Vuyalo. Dzięki egipskiemu spisowi powszechnemu z 1834 roku wiemy, że jeszcze wtedy zamieszkiwało ją 5 rodzin muzułmańskich i jedna chrześcijańska. Jednak w kolejnym spisie z 1881 roku Voila nie została w ogóle wymieniona, i możliwe że była już opuszczona. Przypuszczalnie, po rewolucji kreteńskiej z 1895 roku, gdy grekom udało się wyzwolić wyspę spod jarzma tureckiego, owe muzułmańskie rodziny opuściły wieś, a chrześcijanie przenieśli się do sąsiednich osad.

W czasach panowania weneckiego wioska należała do lenna szlacheckiej rodziny Salamonów (gr. Σαλαμών) którzy rozbudowali istniejący tu kościół św. Jerzego (gr. ναός του Αγίου Γεωργίου). Kościół znajduje się w najwyższym punkcie osady i obejmuje oryginalną, jednonawową świątynię, oraz dobudowaną równolegle od północy drugą nawę, poświęconą św. Janowi (gr. ναός του Άγιο Ιωάννη). Nad wejściem do kościoła znajduje się fragment płaskorzeźby przedstawiający rodzinny herb fundatorów świątyni. Wewnątrz niej znajduje się natomiast ich grobowiec rodzinny (po grecku zwany arkosolio – gr. αρκοσόλιο). Według wyrytych tam inskrypcji, fundatorzy zostali pochowani w 1518 i 1560 roku. Pierwsza z nich brzmi: „ΑΦΙΗ’ Απριλίου ΚΕ'” (co oznacza kwiecień roku 1518), natomiast druga: „ΑΦΞ'” (czyli rok 1560). Inskrypcjom towarzyszy także ciekawy, monochromatyczny mural przedstawiający sceny z pogrzebu, na którym krewni opłakują łoże śmierci zmarłego. Poza datami znajduje się tam także trymetr jambiczny (starożytna, iloczasowa miara wierszowa, używana w Grecji i Rzymie):

Ω τύμβε πικρέ και πολλών πόνων γέμων
έχω σε και βλέπω σε εχθρών και φίλον
φίλον μεν ως έχοντα τους πεφειλμένους
εχθρόν δε ως φθείροντα αυτών τα κάλλει.

O gorzki grobowcu, pełen wielu boleści
Widzę w Tobie zarówno wroga jak i przyjaciela.
Przyjaciela wspierającego uciśnionych,
i nazywającego ich wrogami, jak tych, którzy ich niszczą.

Rodzina Solomonów uważana jest za przodków wybitnego greckiego poety Dionizosa Solomosa (gr. Διονύσιος Σολωμός), twórcę poematu Hymn do wolności (gr. Ύμνος είς την Ελευθερίαν), który stał się w 1864 roku greckim hymnem narodowym. Solomos znany jest także z tego, że jako pierwszy włączył do nowogreckiej literatury tradycje ludowe: pieśni gminne oraz dorobek renesansowej kultury kreteńskiej. W swojej twórczości konsekwentnie stosował grecki język mówiony (demotyk), nadając kształt współczesnemu językowi greckiemu.

W czasie okupacji tureckiej Voila była zamieszkana głównie przez Turków. Znajdowała się tam także siedziba zakonu janczarów pod przywództwem Chin Alisa, od którego pochodzi nazwa zbudowanej tam twierdzy. Owa twierdza, zgodnie z turecką inskrypcją na zewnętrznej ścianie została zbudowana w latach 1740-1741. Składa się głównie z wysokiej wieży, która zachowała się w stosunkowo dobrym stanie, i od lat dyskutowane jest jej odnowienie. Obok wieży znajduje się mały, zrujnowany kościół Chin Alisa. Chin Alis (lub Chinalis – bo tak też był nazywany), był grekiem z rodziny Zenonów, który przeszedł na islam i zmienił imię. Był jednym z najsurowszych janczarów prowincji Sitia, czym niezbyt chlubnie zapisał się w kreteńskiej historii.

Poza twierdzą i kościołem we wsi znajdziemy także w różnym stopniu ocalałe budynki z czasów panowania wenecjan i turków. Szczególnie domy z czasów weneckich są przykładami niezwykłej jakości architektonicznej i pokazują dobrobyt i rozwój wsi w tym okresie. Nam jednak najbardziej podobał się zachowany w dobrym stanie dom z XIX wieku, dzięki któremu można zobaczyć typowy układ izby mieszkalnej z tamtego okresu. Dom był jednoizbowy, z częścią sypialną umieszczoną na drewnianej antresoli, oraz nieco podniesioną w stosunku do poziomu gruntu kuchnią, gdzie centralne miejsce zajmował piec służący zarówno do ogrzewania jak i przygotowywania posiłków. Drugi piec prawdopodobnie znajdował się przed budynkiem i w upalne dni to on był wykorzystywany do gotowania.

Podróżując przez wschodnią Kretę, warto zatrzymać się na nieśpieszny spacer po opuszczonej Voili. Kreta obfituje w antyczne stanowiska archeologiczne, ale na wyspie niewiele jest ruin z późniejszych okresów – weneckiego czy tureckiego. Tutaj możemy zobaczyć przynajmniej odrobinę tamtej Krety. Kiedy my byliśmy w wiosce w sierpniu 2022 roku nie było tu absolutnie nikogo poza nami. Spacer starymi wiejskimi traktami, próba wyobrażenia sobie mieszkańców Voili przy swoich codziennych czynnościach, i kompletna cisza. Warto poświęcić godzinkę na taką wycieczkę do XIX-wiecznej Krety. A jakby było Wam mało, to niedaleko znajduje się Etia (gr. Ετιά) – kolejne opuszczone miasto. I nie zapomnijcie zrobić sobie krótkiego postoju przy uroczej fontannie znajdującej się przy drodze prowadzącej do wioski!