Wielkanoc, to najważniejsze święto kościelne w Grecji. Niemal wszyscy Grecy należą do Autokefalicznego Kościoła Ortodoksyjnego, stąd skala przygotowań do świąt obejmuje tu cały kraj. Wiąże się z nimi wiele tradycji, niezwykle różniących się od miejsca w którym są kultywowane. Niektóre zwyczaje są bardzo popularne np. na Korfu (gr. Κέρκυρα), za to na Krecie (gr. Κρήτη) będą w ogóle nieznane. Dlatego w tym okolicznościowym wpisie będziemy mówić o tych tradycjach, które obecne są przede wszystkim na Krecie.
Przygotowania do świąt rozpoczynają się Czystym Poniedziałkiem (gr. Καθαρά Δευτέρα), czyli odpowiednikiem naszej Środy Popielcowej. O tradycjach Wielkiego Postu w Przewodniku już pisaliśmy, dlatego jeżeli jeszcze nie mieliście okazji się z nimi zapoznać to zapraszam tutaj – Kathara Deftera.
Oczywiście kulminacyjnym momentem Wielkiego Postu (gr. Μεγάλη Σαρακοστή) jest Wielki Tydzień (gr. Μεγάλη Εβδομάδα), czyli ostatnie siedem dni przed grecką Paschą (gr. Πάσχα). To wtedy przygotowania osiągają największy rozmach. Jednak już w poprzedzającą go sobotę, zwaną Sobotą Łazarza (gr. Σάββατο του Λαζάρου), odbywające się w kościołach nabożeństwa upamiętniają zwycięstwo życia nad śmiercią. Historia wskrzeszenia Łazarza pewnie jest wam znana, a jeżeli nie to zajrzyjcie do Ewangelii wg św. Jana.
Po sobotniej mszy dzieci chodzą od domu do domu odśpiewując “hymn Łazarza”, a w zamian otrzymują słodycze lub drobne pieniądze. Kobiety pieką specjalnie na ten dzień małe słodkie bułeczki zwane lazarakia (gr. Λαζαράκια), przypominające Łazarza owiniętego w całun. Mężczyźni natomiast mają wolne – zgodnie z tradycją, w ten dzień nie wolno pracować w polu, ponieważ wszystko czego się dotkniemy uschnie. Od soboty, wszystkie dzieci mają dwutygodniowe ferie świąteczne.
Wielki Tydzień rozpoczyna Niedziela Palmowa (gr. Κυριακή των Βαΐων), upamiętniająca wjazd Chrystusa do Jerozolimy. W ten dzień Greków nie obowiązuje post – kościół udziela dyspensy na spożywanie pokarmów rybnych. Grecy mawiają:
Την ημέρα των Βαγιώ, τρώμε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή, τρώμε το παχύ αρνί.
W niedzielę Palmową jemy ryby i miód, a w kolejną Niedzielę (Wielkanocną), jemy tłuste jagnię.
Całe rodziny wybierają się na niedzielne nabożeństwa, dzierżąc w rękach palmy, mocno różniące od tych, powszechnie nam znanych. Przede wszystkim wykonane są z żywych gałązek – najczęściej plecione są z liści palmy daktylowej, ale zdarzają się także egzemplarze wykonane np. z liści wawrzynu. Z reguły przyjmują kształt krzyża, lub też krzyż jest w nie wkomponowany. I są zdecydowanie mniej “strojne” od naszych – Grecy preferują raczej naturalizm w ich tworzeniu :). Również kościoły dekorowane są w gałęzie roślin symbolizujących życie – palm, wierzb, mirtu czy oliwek, które po nabożeństwie są rozdawane wiernym, aby chroniły ich domostwa do kolejnych świąt.
Od Niedzieli Palmowej, każdy kolejny dzień jest nieco inaczej celebrowany, a Greków obowiązuje spożywanie posiłków postnych (gr. νηστίσιμα). Pierwsze dni Wielkiego Tygodnia są poświęcane głównie na sprzątanie domów, bielenie ścian i framug (szczególnie dokładnie czyszczone są właśnie framugi – w Wielką Sobotę dowiecie się dlaczego to ważne). W Wielką Środę (gr. Μεγάλη Τετάρτη) wieczorem, w kościołach odbywa się błogosławieństwo Świętego Oleju.
Wielki Czwartek (gr. Μεγάλη Πέμπτη), to przede wszystkim dzień farbowania jajek, przy pomocy np. wywaru z buraków, czerwonej cebuli lub chemicznych barwników. Niezależnie od wybranej metody, jajka farbuje się w Grecji zawsze na czerwono, co ma symbolizować oczywiście krew Chrystusa. Greckie gospodynie, poza ozdabianiem jaj pieką też tsoureki (gr. τσουρέκι), czyli coś podobnego do chałki, w której zapiekane są owe zafarbowane jajka, a także koulourakia (gr. κουλουράκια) – ciasteczka o korzennym smaku i zapachu. Jest to dla nich bardzo pracowity dzień, bo po zakończeniu działań kulinarnych muszą jeszcze udać się do kościoła aby przystroić grób Chrystusa i przygotować go na Wielkopiątkową procesję.
Wielki Piątek (gr. Μεγάλη Παρασκευή) to dzień śmierci Chrystusa i ogólnie przyjętej żałoby. Stacje telewizyjne i radiowe powstrzymują się od nadawania programów rozrywkowych. Zakazane są wszelkie ciężkie prace – nawet wzięcie do ręki młotka jest bardzo źle widziane. Wiele sklepów jest zamkniętych, lub pracuje w zmienionych godzinach (zazwyczaj 12:00 – 19:00), aby wszyscy Grecy mogli wziąć udział w porannych i wieczornych nabożeństwach, połączonych z uroczystymi procesjami.
W kościele wszyscy przeciskają się, by być jak najbliżej przyozdobionego grobu Jezusa – skrzyni (z reguły szklanej) na czterech wysokich nogach, w środku której na atłasowych poduszkach leży zdjęta z krzyża ikona przedstawiająca Chrystusa. Po nabożeństwie (z reguły około godziny 22:00) z kościoła rusza procesja Męki Pańskiej z krzyżem (gr. Σταυρός) i Epitafium (gr. Επιτάφιος), czyli grobem Pańskim. Wierni towarzyszą jej z lampionami lub świecami, a dzwony wybijają żałobny ton. Procesji przewodniczą muzycy lub chór, a dzieci sypią kwiatkami na trasie przemarszu.
W Heraklionie przemarsz jest wyjątkowo okazały, gdyż na Placu Linos zbierają się procesje z czterech różnych kościołów. Po procesji Grecy wracają do domów i spożywają kolację złożoną głównie z owoców morza (bez ryb – podczas postu ich spożycie jest zabronione). Na stołach królują więc kalmary, ośmiornice, krewetki, pasta z ikry (taramosalata), a do tego oczywiście różne warzywne przystawki i sałatki.
Wielka Sobota (gr. Μεγάλο Σάββατο) to ostatni dzień przygotowań do świąt. Kawiarnie pełne są mężczyzn składających sobie życzenia i schodzących z drogi ich zapracowanym małżonkom. W kuchniach trwają nerwowe przygotowania do niedzielnego świętowania. Sztandarową potrawą wielkanocną jest magierica (gr. μαγειρίτσα) czyli zupa gotowana z podrobów jagnięcych (głównie z wątroby, płuc, nerek, serca i jelit) z dodatkiem soku z cytryny, cebuli i pokaźnej ilości kopru. Do tego trzeba także zamarynować barana lub jagnię, które zostanie upieczone w niedzielny poranek. A razem z nim będzie się piekło kokoretsi (gr. κοκορέτσι) – rodzaj kiełbasy z podrobów jagnięcych.
Do kościołów w całej Grecji dotarł już, albo właśnie dociera Święty Ogień, przywieziony z Jerozolimy. Wieczorem, około 22:00 lub 23:00 zaczyna się liturgia rezurekcyjna – najważniejsza w całym roku msza święta w kościele prawosławnym. Wszyscy którzy są w stanie przybyć do cerkwi o własnych siłach nie opuszczą tego nabożeństwa. Zabierają ze sobą specjalne świece – lambady (gr. πασχαλινή λαμπάδα). Punktualnie o północy kapłan przekazuje wiernym radosną nowinę – Chrystus zmartwychwstał! – gr. Χριστός Ανέστη! na co wierni odpowiadają – Rzeczywiście, zmartwychwstał! – gr. Αληθώς Ανέστη! W wielu miejscach da się słyszeć huk petard i strzałów z broni. Cóż, Grecy świętują Paschę wyjątkowo hucznie!
W wielu miejscach Krety radość ze zmartwychwstania Chrystusa okazywana jest przez odpalanie ładunków… dynamitu. Ten tradycyjny zwyczaj, dziś już oczywiście nielegalny jest skrupulatnie tropiony przez stróżów prawa, podobnie jak i sami handlarze materiałami wybuchowymi. Jednak Grecy jak to Grecy – im zawzięciej czegoś im się zabrania, tym chętniej to robią, więc z roku na rok wybuchowy zwyczaj nie dość że nie zanika, to raczej przybiera na sile.
Na Krecie, szczególnie w mniejszych wioskach często spotykanym zwyczajem jest także palenie kukły Judasza. Wcześniej przygotowywany jest stos oraz szubienica, a punktualnie po północy rozpoczyna się spektakl – przy głośnym wiwacie szczególnie młodej, męskiej części świętujących.
Przed wyjściem z kościoła lambady są odpalane od Świętego Ognia i płonące powinny zostać doniesione do domów. Tam, na framudze drzwi wejściowych do domu, dymem ze świecy powinno nanieść się znak krzyża. Stąd tak ważne było ich uprzednie porządne wyczyszczenie i usunięcie krzyża z zeszłego roku. Teraz można już usiąść do późnej kolacji (lub wczesnego śniadania). Post już nie obowiązuje, więc świętuje się na całego. Ale zanim Grecy przystąpią do radosnej konsumpcji, stukają się czerwonymi jajkami (po grecku ta czynność nazywa się τσούγκρισμα αβγών) – ten, którego jajko przetrwa najdłużej a skorupka nie pęknie będzie miał szczęście w całym roku!
Niedziela Wielkanocna (gr. Κυριακή του Πάσχα) to przede wszystkim czas radosnego, rodzinnego świętowania. W ogrodach, na ruszcie piecze się mięso, a jeżeli pogoda jest sprzyjająca to i biesiadowanie odbywa się na świeżym powietrzu. Dziś Grecy życzą sobie dosł. Dobrego Zmartwychwstania – gr. Καλή Ανάσταση. Od jutra, czyli od Poniedziałku Wielkanocnego (gr. Δευτέρα του Πάσχα) standardowymi życzeniami są słowa Χρόνια Πολλά! Zewsząd da się słyszeć muzykę, a młodzi Grecy coraz częściej po porannym, rodzinnym śniadaniu świętują Wielkanoc w klubach i na dyskotekach.
Kościół Prawosławny przestrzega tradycji wczesnochrześcijańskich (jak zresztą wynika z jego nazwy – prawosławny to po grecku orthodoksos (gr. ορθόδοξος). Orthos znaczy słuszny, natomiast doska – sława. W wolnym tłumaczeniu, wyznawcy prawosławia to ludzie którzy prawidłowo sławią Boga.
Jednym z przykładów tej ortodoksyjności jest inny od naszego sposób mierzenia czasu. W czasach wczesnochrześcijańskich dzień kończył się i zaczynał zachodem słońca. Według tego czasu żyją mnisi na Górze Athos (gr. Άγιο Όρος) i w ten sposób celebrowana jest również Wielkanoc. Zmartwychwstanie Chrystusa nastąpiło zgodnie z tą doktryną w Wielką Sobotą po zachodzie słońca (naszego czasu), a dla Greków będzie to już Niedziela Wielkanocna.
I tak dotarliśmy do końca opisu greckich tradycji Wielkanocnych. Mamy nadzieję że część z nich będzie dla Was nowa i zachęci do odwiedzenia Krety poza sezonem – właśnie w trakcie Wielkiego Tygodnia i przygotowań do Świąt? Jeżeli tekst i zdjęcia nie są dla Was wystarczającą zachętą, to zapraszam do obejrzenia krótkiego filmu prezentującego Kreteńskie zwyczaje Wielkanocne, który znajdziecie poniżej. A wszystkim czytelnikom Przewodnika i naszym greckim Przyjaciołom i Znajomym – Καλό Πάσχα!
