Cmentarz w Armeni

Większość przejeżdżających w pobliżu Armeni (gr. Αρμένοι) nie zdaje sobie sprawy że pobliskie lasy kryją wyjątkową pamiątkę z przeszłości – nekropolię sprzed ponad trzech tysięcy lat. Cmentarzysko znajduje się około 9 kilometrów na południe od Rethimno (gr. Ρέθυμνο), przy głównej drodze prowadzącej na południowe wybrzeże Krety.

W 1969 roku na północ od Armeni archeolog Yiannis Tzedakis odkrył późnominojski cmentarz (gr. Υστερομινωικό Νεκροταφείο). W środku lasu dębowego, gajów oliwnych i winnic odkryto ponad 230 grobów, będących miejscem pochówku całych rodzin. Położenie cmentarza zostało starannie przemyślane. Nekropolia leży na płytkim wzgórzu zwanym po grecku Πρινοκέφαλο (co dosłownie oznacza grzbiet dzikich dębów), a wszystkie groby zostały ułożone na osi wschód-zachód.

Cmentarz był wykorzystywany między 1400 a 1200 rokiem p.n.e. Jak na ówczesne warunki był bardzo rozległy, co początkowo wprawiło archeologów w zdumienie – w pobliżu nie było żadnego znaczącego minojskiego miasta, którego obecność uzasadniałaby tak dużą nekropolię. Najnowsze badania wskazują, że taka osada mogła jednak istnieć i znajdowała się w okolicach wsi Kastellos (gr. Κάστελλος), na zachód od cmentarzyska.

Na cmentarzu, przynajmniej w początkowym okresie jego użytkowania, istniał podział na sektory. Dla odróżnienia zamożnych szlachciców od biednych, grzebano ich w różnych częściach nekropolii. Jednak plan ten został później porzucony i spowodował przemieszanie się dużych (bogatych) grobowców, z małymi (biednymi) kwaterami. Te najokazalsze, posiadały różnej wielkości nagrobki, z których jedenaście odnaleziono poza pierwotnym położeniem.

Grobowce składają się z komnaty wykutej pod ziemią w miękkich skałach oraz prowadzącego do niej wąskiego i długiego korytarza z klatką schodową lub rampą. Tylko jeden grób został zbudowany jako klasyczny minojski tolos – wzniesiony z kamieni i przykryty kopułą. Odkrycie cmentarza było tym cenniejsze, że większość grobowców nie została wcześniej splądrowana. Poza ponad 500 szkieletami ludzi odnaleziono także kompletne wyposażenie grobowe: gliniane larnaksy (czyli odpowiednik trumien, w których składano zmarłych), liczne naczynia ceramiczne, biżuterię, narzędzia i broń (m.in unikalny hełm wykonany z 59 kłów dzika). Część z tych artefaktów możemy znaleźć w Muzeum Archeologicznym w Rethimno.

Analizie osteologicznej poddano znalezione w nekropolii szkielety, co pozwoliło na odkrycie szczegółów dotyczących życia naszych minojskich przodków. Badania ustaliły, że ponad trzy tysiące lat temu na Krecie, przeciętna długość życia wynosiła około 31 lat dla mężczyzn i 28 lat dla kobiet. Wiele spośród nich umierało jeszcze wcześniej – w wieku około 20-25 lat, najprawdopodobniej z powodu komplikacji poporodowych. Średni wzrost mężczyzn wynosił mniej więcej 1,67 m, a kobiet 1,54 m.

Analiza chemiczna kości wskazała, że Minojczycy cierpieli na wiele poważnych chorób – m.in. na nowotwory kości, gruźlicę czy brucelozę. Część z nich dotkniętych było poważną próchnicą zębów – aż 25% pochowanych tu ludzi w momencie śmierci nie posiadała już zębów. Na podstawie tych analiz ustalono również przeciętny jadłospis mieszkańców Krety. Podstawą ich pożywienia nie były ryby czy owoce morza, a białko – głównie pochodzenia roślinnego, w mniejszym stopniu zwierzęcego.

Późnominojska nekropolia w Armeni jest czynna od wtorku do niedzieli, między godziną 08:30 a 15:30. Wstęp jest płatny i wynosi 2 euro od osoby. Przed cmentarzem znajduje się spory, bezpłatny parking.

Chcąc odwiedzić cmentarz warto zabrać ze sobą latarkę – nie wszystkie mogiły są oświetlone.

Cmentarz w Armeni jest wyjątkowym miejscem na mapie Krety. Położony tak blisko dużego Rhetimno, a wciąż nieznany dla większości turystów wypoczywających w tym rejonie. Dzięki temu nie spodziewajcie się tu tłumów. Jednocześnie, jeżeli zdecydujecie się odwiedzić to miejsce, to towarzyszyć Wam będzie przejmujący duch przeszłości. Przy odrobinie chęci i wyobraźni ujrzycie przed oczami świat sprzed trzech tysięcy lat. Warto pozwolić sobie na taką wycieczkę do przeszłości.